Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Retrospekcja

Jacek Ostaszewski

Retrospekcja (łac. retrospicere - „oglądać się wstecz”) - scena lub sekwencja, która przerywa chronologiczną ciągłość głównego nurtu opowiadania, przedstawiając zdarzenia z przeszłości. Retrospekcja stanowi podstawowy chwyt w kompozycji dzieła filmowego, który służy do uzasadnienia nielinearnej prezentacji zdarzeń opowiadanej historii. Wprowadza się ją w celu zrealizowania celów dramaturgicznych i narracyjnych (poprzez przedstawienie przeszłości dostarczone zostaje wyjaśnienie dla zdarzeń teraźniejszych). Retrospekcje mają swoje „źródło”, tzn. są zazwyczaj wprowadzane z punktu widzenia postaci, która relacjonuje znany jej przebieg zdarzeń. Jest to inscenizowane w ten sposób, że jedna z postaci filmu zaczyna opowiadać o minionych zdarzeniach innym bohaterom („publiczności” widocznej w kadrze), po czym przez przenikanie (montaż) następujące w trakcie najazdu na postać wspominającą (konwencja klasycznego kina) lub proste cięcie rozpoczyna się retrospekcja w następnym ujęciu. Wyjście z retrospekcji dokonywane jest w odwrotnej kolejności. Z punktu widzenia logiki narracji zauważyć trzeba, że retrospekcje często nie są subiektywne, a jedynie są subiektywnie motywowane. Oznacza to, że retrospekcja wprowadzana jako wspomnienie jednej z postaci wcale nie musi się ograniczać do jej horyzontu poinformowania - w ramach retrospekcji może pojawił się narracja obiektywna bądź wręcz przedstawienie akcji z subiektywnej perspektywy innej postaci. Np. w Titanicu (1997) J. Camerona zaraz na początku retrospektywnego opowiadania, wyraźnie przypisanego Rose, relacjonowane są zdarzenia, w których ona ani nie uczestniczyła, ani nie była ich świadkiem. Z tego punktu widzenia jeszcze dalej poszedł F.F. Coppola w Ojcu chrzestnym II (1974). Konstrukcja całego filmu oparta jest na retrospekcjach, które w ogóle nie mają źródła, a ich funkcją jest przerzucenie pomostu między młodością Vito Corleone, po którego śmierci rozpoczyna się akcja filmu, i jego synem Michaelem. Pierwsze retrospekcje pojawiły się w filmach z lat 1908-11 (sygnalizowane były prze diafragmę iris). W latach 40. pojawiły się filmy, których konstrukcja oparta była na rozbudowanych retrospekcjach, co zapoczątkował Obywatel Kane (19411 O. Wellesa. Stał się on wzorem stylistycznym dla czarnego filmu z lat 40. i 50., które poprzez subiektywne retrospekcje dezorganizowały proces prostego informowania widza o zdarzeniach fabuły (Laura O. Premingera z 1944 czy Mildred Pierce M. Curtiza z 1945), dochodząc do tak skrajnych rozwiązań, jak w filmie Bulwar Zachodzącego Słońca B. Wildera z 1950, gdzie film zaczyna się od śmierci głównego bohatera. Możliwość ukazywania zdarzeń ze zmiennych perspektyw narracyjnych poprzez retrospekcje stała się chwytem artystycznym, dość często pojawiającym się w kinie w następnych dekadach (np. w Rashomonie z 1950 A. Kurosawy i w Hiroszimie mojej miłości z 1959 A. Resnais).

J.O.

Wróć do poprzedniej strony