Akademia polskiego filmu

„Kino”1970, nr 7, s. 29-35

Przemysł filmowy w Polsce Ludowej

Wiesław Stempel

 

Wyzwolenie Polski w wyniku zwycięskiej II Wojny Światowej otwierając przed naszym krajem możliwości zbudowania nowego ustroju społeczno-politycznego i własnego potencjału gospodarczego dało naszemu spo­łeczeństwu po raz pierwszy w jego historii szansę stworzenia państwowej kinematografii.

Szansę tę mimo niesłychanie trudnych warunków wykorzystano, ale trzeba sobie zdać sprawę, że zaczy­naliśmy niemal od zera. Okupant hitlerowski w okresie minionej wojny dokonał całkowitego zniszczenia wszyst­kich ośrodków produkcji filmowej i niemal całkowicie zdewastował istniejącą wówczas sieć kin. Trudno dziś z całą dokładnością ustalić, ile kin ocalało z pożogi wo­jennej, dopiero bowiem rocznik statystyczny w r. 1947 określił stan kin na dzień 30 czerwca 1945 r. na 258 obiektów, przy czym w liczbie tej znalazły się również kina zlokalizowane na obszarach ziem zachodnich i pół­-

– 29 –

nocnych. Tak więc w momencie startu polskiej kine­matografii brak było zarówno bazy techniczno-produk­cyjnej, jak i sieci kin. Brak było także niezbędnej kadry, bowiem tylko garstka przedwojennej kadry mogła przystąpić do odbudowy przemysłu filmowego. Nie mieliśmy również tradycji i doświadczeń zważyw­szy, że przedwojenny przemysł filmowy wprawdzie pro­dukował od 20 do 28 filmów rocznie, jednakże był to przemysł poddany żelaznym prawom komercjalizmu.

W budowie pierwszych zrębów powojennego prze­mysłu filmowego zasadniczą rolę odegrały kadry re­krutujące się z powstałej w ramach formującego się w Związku Radzieckim Wojska Polskiego – Polskiej Czo­łówki Filmowej.

To właśnie kadra „Czołówki” stała się inicjatorem stworzenia państwowej kinematografii i już 13 grudnia 1945 roku dekretem Krajowej Rady Narodowej utwo­rzone zostało Przedsiębiorstwo Państwowe „Film Pol­ski”, które skupiło wszystkie funkcje związane z produkcją filmów, ich wynajmem, produkcją i obróbką taś­my filmowej, aparatury filmowej oraz zarządzaniem siecią kin. W tym czasie Łódź będąca centrum życia gospodarczego i kulturalnego kraju skupiła rzesze ar­tystów teatru i filmu, tam też powstała pierwsza wytwórnia filmowa. W r. 1945 podjęto decyzję o przeję­ciu dla potrzeb filmu hali sportowej przy ul. Łąkowej 29 i po jej adaptacji i przeróbce na halę zdjęciową i inne pomieszczenia produkcyjne rozpoczęto realizację pierw­szego filmu fabularnego „Zakazane piosenki” w reży­serii Leonarda Buczkowskiego. Podjęto także rozbudo­wę sieci kin, zorganizowano szkolenie kadr twórczych i technicznych, uruchomiono krajową produkcję sprzę­tu filmowego.

Dzięki socjalistycznej polityce kulturalnej stworzono możliwości rozwoju filmu jako sztuki narodowej. Film nasz zdobył sobie popularność i uznanie w kraju i za granicą. Miarą jego pozycji w kraju jest wysoka frek­wencja, za granicą zaś niezależnie od dużej ilości wyeksportowanych tytułów – wiele nagród i wyróżnień na wielu międzynarodowych festiwalach.

Mamy dziś także dość pokaźną sieć kin i zorganizo­waną dystrybucję z ambitnym i ciekawym repertuarem filmowym, na który składa się własna produkcja oraz cenniejsze pozycje liczących się kinematografii świato­wych.

Postępujący proces odbudowy i rozbudowy kraju po­woduje równocześnie wzrost społecznego zapotrzebo­wania na konsumpcję dóbr kulturalnych, wśród których niebagatelną pozycję zajmuje film. Następuje w związ­ku z tym żywiołowy rozwój przemysłu filmowego we wszystkich dziedzinach.

 

FILM FABULARNY

Rozpoczęcie produkcji filmu „Zakazane piosenki” otworzyło nowy etap w historii filmu polskiego. Po raz pierwszy produkcja filmu fabularnego nie była zwią­zana z Warszawą. Był to silny bodziec dla ambitnego miasta robotniczego jakim była Łódź i szansy tej Łódź nie zaprzepaściła.

Na przestrzeni tych 25 lat z maleńkiego ośrodka pro­dukcyjnego rozrosła się Wytwórnia Filmów Fabular­nych w Łodzi do wielkiego ośrodka produkcji filmów z nowoczesnymi halami zdjęciowymi, zapleczem tech­nicznym – w tym przedmiot dumy wytwórni i kinematografii – budynek dźwięku. Współczesnym wymo­gom nie odpowiada co prawda hala pierwsza – właś­nie ta zaadaptowana z hali sportowej, ale niedaleki jest czas, w którym będzie i ona poddana gruntownej modernizacji.

W 1954 r. zostaje powołany do życia nowy ośrodek produkcji filmów fabularnych, tym razem we Wrocła­wiu. I tam, podobnie jak w Łodzi, sięgnięto do zasady zaadaptowania dla celów filmowych istniejącego obiek­tu powystawowego. Początkowo jako oddział Wy­twórni Filmów Fabularnych w Łodzi, a później samo­dzielna jednostka wytwórnia ta umożliwiła zrealizowanie 1/4 powojennej produkcji filmów fabularnych.

W 1960 r. następnym ośrodkiem produkcji filmów fa­bularnych była Wytwórnia Filmów Dokumentalnych. Rozszerzenie bazy technicznej tej wytwórni o 2 hale zdjęciowe wraz z zapleczem do budowy dekoracji i gos­podarki środkami inscenizacyjnymi umożliwiło podję­cie produkcji filmów fabularnych w Warszawie.

Łączny potencjał produkcyjny polskiej kinemato­grafii, wyznaczany obecnie 8 halami zdjęciowymi wraz z zapleczem produkcyjno-technicznym, pozwala na wy­produkowanie około 40 filmów fabularnych w skali roku.

Ten potencjał produkcyjny nie może być jednak wy­łącznie wykorzystany do produkcji filmów fabularnych dla kin. Zjawienie się innego potężnego środka maso­wego przekazu, jakim jest telewizja – sojusznika i konkurenta zarazem – spowodowało, że decyzją naczelnych władz polska kinematografia podjęła obowią­zek wyprodukowania potrzebnej ilości filmów fabula­ryzowanych na rzecz TV. Ta decyzja spowodowała, że w okresie ostatnich lat polski przemysł filmowy nie wyprodukował więcej niż 28 filmów fabularnych dla kin w skali rocznej.

Dorobek w dziedzinie produkcji filmów fabularnych w ostatnich 25-latach nie jest mały. Wyprodukowaliś­my dotąd (tzn. do końca 1969 r.) ponad 300 filmów fa­bularnych i około 300 filmów telewizyjnych. Nie było to zadanie łatwe do wykonania. Początkowo w latach do 1956 r. produkowaliśmy 2-7 tytułów filmowych rocznie. Lata następne przyniosły wzrost produkcji do ilości 15-28 tytułów rocznie. Ale nie tylko wzrost iloś­ciowy był trudną barierą do sforsowania.

Wzorem innych kinematografii zagranicznych w 1953 roku podjęta została i u nas produkcja filmów barw­nych. Pierwszym filmem była „Przygoda na Marienszta­cie” w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Opanowanie problemu produkcji filmów barwnych nie było łatwe. Polski przemysł filmowy i jego kadra uporały się jed­nak z tym zagadnieniem i obecnie produkcja filmów barwnych, tak w systemie KODAK, jak i ORWO jest w zasadzie opanowana.

Następnym etapem w dziedzinie fabularnej produk­cji filmowej była konieczność opanowania produkcji fil­mów wysokonakładowych, o wielkiej oprawie plastycz­nej. I w tej sferze produkcji polski przemysł filmowy sprostał stawianym mu wymaganiom.

Ukazanie się na ekranach kin polskich (i zagranicz­nych) takich pozycji, jak: „Krzyżacy”, „Faraon”, „Po­pioły”, „Lalka”, „Pan Wołodyjowski”, oraz sukcesy ar­tystyczne i finansowe, jakie osiągnęły, było chyba wy­starczającym dowodem sprawności realizatorów i pol­skiego przemysłu filmowego.

Rok 1969 – rok zamykający dwudziestopięciolecie kinematografii polskiej, był rokiem największego po­ziomu produkcji filmu fabularnego. W tym właśnie roku osiągnięty został, a nawet nieco przekroczony poziom produkcji łącznie rzędu 40 filmów, w tym 24 filmy fabularne dla kin i 48 filmów telewizyjnych.

 

FILM KRÓTKOMETRAŻOWY

Mimo wielkich wysiłków, jakie włożono w rozwój produkcji filmu fabularnego, nie ten jednak gatunek fil­mowy zrobił największą karierę w historii powojennej kinematografii polskiej. Jest nią niewątpliwie sfera pro­dukcji filmu krótkometrażowego. Ten gatunek filmowy, na który składa się film dokumentalny, oświatowy, ani­mowany, reklamowy, osiągnął poziom produkcji rzę­du 630 pozycji rocznie, w skali 25-lecia rzędu 10.000 pozycji.

Ogromną popularnością cieszą się u nas wydania Pol­skiej Kroniki Filmowej, film dokumentalny, oświatowy czy animowany. Rozpoczęcie produkcji filmów na rzecz telewizji, a w szczególności filmów animowanych se­ryjnych sprawiło, że zapotrzebowanie na ten gatunek filmu jest ogromne, przekraczające zdolności produk­cyjne i kadrowe naszych wytwórni filmów animowa­nych. W podziale na gatunki stan ilościowy produkcji filmów krótkometrażowych w ostatnich paru latach przedstawia się następująco:

– Polska Kronika Filmowa – 102 pozycje,

– filmy dokumentalne – 50,

– filmy popularnonaukowe – 60,

– 30 –

– filmy animowane – 80, w tym 1/3 dla TV,

– filmy telewizyjne – 50,

– filmy szkolne, instruktaż, reklamowe itp. około 300 pozycji.

Prekursorami w dziedzinie produkcji filmów krótkometrażowych były: Wytwórnia Filmów Dokumentalnych w Warszawie i Wytwórnia Filmów Oświatowych w Ło­dzi. Wytwórnie te rozpoczęły produkcję od kilku-kilkunastu pozycji w końcu lat czterdziestych, by dojść do poziomu 130 w Wytwórni Filmów Oświatowych i 260 pozycji w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w chwili obecnej.

W ślad za wzrostem produkcji rozwijała się własna baza techniczno-produkcyjna. Obie te wytwórnie posia­dają zaplecze techniczne zamykające cykl produkcji filmów, w tym wydziały obróbki taśmy i dźwięku. Nie bez wpływu na rozwój tej bazy była sprawa dostoso­wania się do produkcji filmów barwnych, zgodnie z ten­dencjami światowymi. Kadra twórcza i techniczna wy­twórni sprostała tym zadaniom i obecnie 1/3 produkcji jest wykonywana w edycji barwnej, z tendencją dalsze­go wzrostu.

Do producentów filmów krótkometrażowych przyłą­czyła się w 1964 r. Wytwórnia Filmowa „Czołówka”. Wytwórnia ta w 1964 r. organizacyjnie została podpo­rządkowana Naczelnemu Zarządowi Kinematografii.

Produkcją filmów animowanych zajmują się trzy wy­twórnie filmowe – Studio Filmów Rysunkowych w Bielsku, Studio Miniatur Filmowych w Warszawie i Stu­dio Małych Form Filmowych w Łodzi.

Prekursorami produkcji filmów animowanych były SFR i SMFF. Jak każde początki, tak i te nie były łat­we. W trudnych warunkach lokalowych i technicznych podjęto produkcję filmów animowanych w obu wymie­nionych studiach, poczynając od filmu „Za Króla Kra­kusa” reż. Wasilewskiego. Obecna baza techniczna stu­diów jest skromna, szczególnie jeśli chodzi o sprzęt fil­mowy i pozwala jedynie na produkowanie około 80 fil­mów animowanych wyłącznie w edycji barwnej. Jest to jedna z bardzo przyszłościowych i opłacalnych dziedzin produkcji filmowej, zwłaszcza w zakresie eksportu na­szych filmów.

 

PRODUKCJA USŁUGOWA

Ważną rolę, szczególnie jeśli idzie o właściwe funk­cjonowanie dystrybucji filmów zagranicznych i usług, spełnia sfera produkcji kopii filmowych, opracowań w dubbingu i napisach.

Rozwijająca się dynamicznie sieć kinowa wymagała stworzenia zakładów produkujących kopie seryjne. Za­kłady takie początkowo działały jako oddział produk­cyjny Wytwórni Filmów Fabularnych w Łodzi. Po­cząwszy od 1952 roku Łódzkie Zakłady Kopii Filmo­wych są samodzielnym zakładem produkcyjnym.

Do 1955 r. zakłady produkowały wyłącznie kopie fil­mowe czarno-białe, w formacie 35 i 16 mm. Od 1955 r. rozpoczęto produkcję kopii filmowych barwnych w for­macie 35 i 16 mm.

Obróbką filmów oraz produkcją kopii seryjnych zaj­mują się również wydziały obróbki taśmy WF.

Z początkowych ilości obrabianych materiałów filmo­wych rzędu kilku milionów metrów w latach ostatnich nastąpił wzrost do blisko 50 milionów metrów rocznie. Poważnym problemem była konieczność dostosowania technologii produkcji i parku maszynowego do zwięk­szonych zadań w zakresie obróbki materiałów barw­nych. Rozwiązanie tego problemu nastąpiło w wyniku modernizacji i rozbudowy Łódzkich Zakładów Wytwór­czych Kopii Filmowych.

Rozwiązany został również problem obróbki materia­łów filmowych barwnych systemu Kodak-Eastman, któ­ry obrabiają laboratoria WFF i WFD.

Sprawa udźwiękowiania filmów zagranicznych w pol­skiej wersji językowej miała również swój początek w Łodzi – Studio Opracowań Filmowych, oddziały w Warszawie i Łodzi opracowują obecnie w dubbingu około 45 tytułów filmów zagranicznych oraz około 150 filmów dla telewizji. Mimo trudnych warunków loka­lowych i sprzętowych studio to zabezpieczyło potrzeby filmu i telewizji w zakresie opracowań.

 

TECHNIKA FILMOWA

Nieczęsto się zdarza, aby w branży przemysłowej występowało tyle dyscyplin technicznych, ile jest zgru­powanych w kinematografii.

Upraszczając jednak zagadnienie – stan techniki fil­mowej można określić w sposób następujący:

Stan techniki filmowej polskiego przemysłu filmowe­go w ogólnym przekroju jest na poziomie średniego stanu techniki kinematografii państw europejskich.

W dziedzinie produkcji filmowej stan techniki obra­zują poniższe sformułowania:

1. Na posiadanych 8 hal zdjęciowych – 5 odpowiada standardowi europejskiemu.
2. W dziedzinie technologii dźwięku nowoczesne stu­dio dźwięku w Łodzi posiada standard światowy. Od średniego standardu europejskiego odbiegają bazy dźwiękowe Wytwórni Filmów Oświatowych, Studia Opracowań Filmów, Wytwórni Filmowej „Czołów­ka”. W trakcie budowy jest nowoczesne studio dźwięku we Wrocławiu. Nowoczesny sprzęt dźwię­kowy będący w posiadaniu WF umożliwia dokona­nie udźwiękowienia filmów w każdym formacie taś­my, w tym również w zakresie stereofonii 6-kanałowej.
3. W dziedzinie obróbki taśmy i produkcji kopii seryj­nych stan jest dobry. Nowoczesne urządzenia do pro­dukcji kopii seryjnych w Łódzkich Zakładach Wy­twórczych Kopii Filmowych (szczególnie kopiarki Bell-Howell) są na poziomie światowym. Budowa wydziałów obróbki taśmy w WFO i WF „Czołówka” wpłynie na dalszą poprawę stanu w tej sferze tech­niki filmowej.
4. W dziedzinie techniki zdjęciowej stan nie jest za­dowalający. Z uwagi na małe limity dewizowe z krajów kapitalistycznych nie można było dokonać zakupu niezbędnego sprzętu zdjęciowego w postaci lekkich kamer zdjęciowych typu Arriflex, optyki zdjęciowej, transfokatorów, optyki anamorfotycznej i pomocniczego sprzętu zdjęciowego.
5. Najtrudniejsza sytuacja istnieje na odcinku taśmy filmowej. Brak dobrej jakościowo taśmy filmowej – szczególnie barwnej – uniemożliwia przejście w przeważającej ilości na produkcję filmów i kopii barwnych. Dostarczana taśma barwna typu ORWO nie daje możliwości wyprodukowania filmów fabu­larnych i telewizyjnych na odpowiednim poziomie jakościowym.
6. Kinematografia polska nie dysponuje odpowiednim zapleczem do wykonawstwa zdjęć kombinowanych.
7. Dużą zasługę w podnoszeniu stanu technicznego pol­skiego przemysłu filmowego mają: Filmowy Ośro­dek Doświadczalno-Usługowy i Wytwórnia Sprzętu Filmowego „Spefika”. W zakładach tych urucho­miono produkcję wysokiej klasy sprzętu filmowego, a w szczególności urządzeń do udźwiękowiania fil­mów, sprzętu montażowego, sprzętu oświetleniowe­go, taśmy magnetycznej itd. Jest to wyłącznie pro­dukcja antyimportowa rzędu 250 tys. dolarów rocz­nie. Filmowy Ośrodek Doświadczalno-Usługowy po­siada duży dorobek w dziedzinie prac naukowo-badawczych i postępu technicznego.

Współpracując blisko z bratnimi ośrodkami postępu technicznego kinematografii ZSRR-NRD-CSRS – FODU opracował wiele zadań niezbędnych dla właściwego funkcjonowania techniki filmowej. Pra­ce z dziedziny akustyki, technologii obróbki taśmy, techniki oświetleniowej i zdjęciowej są szczególnie pomocne wytwórniom filmowym.

 

PRODUKCJA SPRZĘTU FILMOWEGO [1] KINOTECHNICZNEGO

Jak poprzednio podałem – produkcja sprzętu filmo­wego i kinotechnicznego zlokalizowana jest w Wy­twórni Sprzętu Filmowego „Spefika” i Filmowym Ośrod­ku Doświadczalno-Usługowym.

Niemniej większość produkcji kinotechnicznej wyko­nywana jest w jednostkach niepodlegających Naczel­nemu Zarządowi Kinematografii.

– 31 –

Z zakładów produkujących dla potrzeb sieci kin moż­na wymienić: Łódzkie Zakłady Kinotechniczne w Ło­dzi, produkujące projektory 35 i 16 mm oraz obiek­tywy projekcyjne; Polskie Zakłady Optyczne w War­szawie, wytwarzające nasadki anamorfotyczne i niektó­re przyrządy pomiarowo-kontrolne; Jeleniogórską Wy­twórnię Optyczną w Jeleniej Górze, dostarczającą zwierciadła kinowe i elementy optyczne; Zakłady Elek­trod Węglowych w Raciborzu, będące dostawcą elek­trod kinowych.

Podobnie jak w wielu krajach dostawy z przemysłu nie zaspokajają w Polsce w pełni potrzeb wytwórni i sieci kin. Stąd duże potrzeby dewizowe kinematografii na zakup brakującego sprzętu produkowanego głównie w krajach kapitalistycznych. Duża ilość unikalnego sprzętu filmowego jest wytwarzana również przez wy­twórnie filmowe.

 

SIEĆ KIN

Odbudowa kin z gruzów pożogi wojennej oraz ich rozbudowa ilościowa – ze szczególnym uwzględnie­niem okręgów zaniedbanych – nie były łatwym za­daniem. Z ilości około 258 kin w 1945 r. stan posiada­nia w chwili obecnej wzrósł do 3.500 obiektów kino­wych.

W ilości tej mamy:

– kin miejskich – ponad 1.500,

– kin stałych w ośrodkach miejskich – ponad 1.200,

– kin ruchomych i półstałych – ponad 800.

Wskaźnik miejsc kinowych na 1000 mieszkańców nie jest wysoki i odczuwa się brak miejsc kinowych w po­szczególnych ośrodkach kraju. Jest tych miejsc mniej, niż to wynika z potrzeb naszego społeczeństwa. Jest to całkowicie zrozumiałe zjawisko. W naszym kraju, podobnie jak w innych, w których zapanował ustrój socjalistyczny, nastąpił ogromny wzrost oświaty i kul­tury tak w miastach, jak i na wsi, co w konsekwencji doprowadziło do nieznanego przedtem stopnia zainte­resowania społeczeństwa wieloma dziedzinami sztuki, w tym również filmowej. Dowodem tego jest utrzymu­jąca się wysoka frekwencja w kinach na interesują­cych spektaklach filmowych oraz olbrzymia popular­ność kin studyjnych i innych tak zwanych Kin Dobrych Filmów – wyświetlających ambitne, ideowo-wartościowe, choć nieraz trudne dzieła filmowe.

Do dyspozycji widza polskiego stoi repertuar filmo­wy, w którym jest przeciętnie 180 tytułów filmowych w roku.

Sieć kin w Polsce nie jest oczywiście jeszcze jednoli­ta pod względem standardu, wyposażenia i parametrów technicznych. Obok wielu nienagannych i dość komfor­towo wykończonych obiektów nowych lub zmodernizo­wanych spora ilość kin nie spełnia współczesnych wymogów. Przeważająca ilość kin powstała w okresie ży­wiołowego tempa odbudowy naszego kraju ze zniszczeń wojennych, najczęściej przez uproszczoną adaptację obiektów nie zawsze do tego celu się nadających, w sytuacji, gdzie chodziło przede wszystkim o dotarcie z filmem do widzów i nie było czasu ani środków na budowę kina nowoczesnego.

Trzeba jednak przy tym nadmienić, że dzięki polityce kulturalnej władzy ludowej już od początku zlikwido­wano strefy uprzywilejowania i sieć nowych względnie zmodernizowanych obiektów kinowych dość równomier­nie pokrywa terytorium całego kraju. W małych miasteczkach różnych zakątków Polski można spotkać kino pod względem wystroju architektonicznego oraz wypo­sażenia technicznego niewiele ustępujące eksponowa­nym obiektom kinowym Warszawy.

Problem kin zwanych „wiejskimi” jest aktualnie w centrum uwagi kinematografii. Już w chwili obecnej podjęto przedsięwzięcia zmierzające do przyśpieszenia eliminacji projekcji 16 mm w tych kinach, gdyż nie odpowiada ona współczesnym wymaganiom widza.

Około 10% kin miejskich w Polsce posiada projek­tory wyposażone w latarnie ksenonowe.

Docelowo zamierza się eliminować lampy łukowe na rzecz ksenonowych. Tempo tego procesu jest jednak ograniczone względami ekonomicznymi, związanymi z koniecznością importu kolb ksenonowych i to przeważ­nie z krajów kapitalistycznych.

Przestawienie kin na ksenonowe źródła światła wią­że się ponadto z innymi zamierzeniami, a mianowicie z wprowadzeniem automatyzacji seansu kinowego. W chwili obecnej pierwsza seria 50 kompletów urządzeń do automatyzacji seansu kinowego została wyproduko­wana w Wytwórni Sprzętu Filmowego „Spefika” i skie­rowana do sieci kin.

Sieć kin 70 mm w Polsce jest obecnie uboga. Istnieją w chwili obecnej tylko dwa kina tego typu – w Kra­kowie i Łodzi.

Ten typ spektaklu kinowego jest szczególnie ekspo­nowany w ostatnim okresie czasu, z uwagi na rozwój sieci kin 70 mm oraz produkcji filmów 70 mm.

W 1970 r. przewidziane jest oddanie do eksploatacji dalszych 8 obiektów kinowych 70 mm, m.in. – w War­szawie, Katowicach, Opolu, Poznaniu. Nie jest to nowe budownictwo kinowe, a jedynie adaptacja istniejących obiektów.

Prowadzona konsekwentnie na przestrzeni ostatnich 10 lat typizacja sprzętu projekcyjno-dźwiękowego przy­niosła już rezultaty. W wyniku tej akcji zostały wyeli­minowane w większości przypadków urządzenia prze­starzałe, nietypowe.

Kina dysponują obecnie głównie sprzętem kinotech­nicznym produkcji krajowej. Przeprowadzenie takiej ty­pizacji było koniecznością.

Równolegle z modernizacją wielu obiektów kinowych podjęto modernizację i rozbudowę baz technicznych sieci kin. W 1968/69 r. zakończono budowę nowej wo­jewódzkiej bazy technicznej Zarządu Kin w Łodzi i Rze­szowie. Przewidziana jest budowa tego typu baz m.in. we Wrocławiu, Katowicach, Poznaniu, Kielcach.

Jedną z ważnych prac, którą prowadzą Wojewódz­kie Zarządy Kin, jest okresowa kontrola i regulacja wa­runków projekcji i odtwarzania dźwięku w sieci kin. Aktualnie ponad połowa Wojewódzkich Zarządów Kin dysponuje własnymi laboratoriami kontrolno-pomiarowymi, świadczącymi podobne usługi na rzecz okręgów nieposiadających tego typu laboratoriów.

Nadzór merytoryczny nad działalnością laboratoriów kontrolno-pomiarowych sprawuje Filmowy Ośrodek Do­świadczalno-Usługowy.

W zakresie wyposażenia sprzętowego sieć kin w ok­resie lat 70-71 otrzyma m.in. nowoczesne wzmacnia­cze kinowe w pełni stranzystoryzowane (produkcji FODU), ekrany kinowe plastykowe, prostowniki impor­towane z Bułgarii oraz projektory przenośne 35 mm produkcji ZSRR i projektory 35 mm produkcji krajowej.

W ramach pomocy świadczonej na rzecz kinemato­grafii trzy Wojewódzkie Zarządy Kin podjęły produk­cję unikalnego sprzętu kinotechnicznego dla potrzeb kin. Są to: WZK w Białymstoku, Łodzi, Wrocławiu.

 

AKTUALNY STAN ORGANIZACYJNY KINEMATOGRAFII

Zwiększające się zadania, jakie przypadały na kine­matografię, sprawiły, że jej model organizacyjny ulegał wielu zmianom. Do istotnych zmian należy zaliczyć:

– przeniesienie przedsiębiorstw produkujących sprzęt kinotechniczny i materiały światłoczułe do resor­tów przemysłowych.

Resort chemii przyjął dwa przedsiębiorstwa produkcji materiałów światłoczułych (Foton i Bydgoszcz), nato­miast resort przemysłu maszynowego – Łódzkie Za­kłady Kinotechniczne,

– podporządkowanie bezpośrednie sieci kin polskich Wojewódzkim Radom Narodowym, pozostawiając Ministrowi Kultury i Sztuki zwierzchni nadzór,

– włączenie kinematografii – istniejącej w pewnym okresie czasu jako samodzielny urząd – do resortu Kultury i Sztuki.

Obecna forma organizacyjna kinematografii jest for­mą pośrednią pomiędzy resortem a zjednoczeniem.

Naczelny Zarząd Kinematografii kieruje 19 przedsię­biorstwami:

1. Przedsiębiorstwem Realizacji Filmów „Zespoły Fil­mowe”,
2. Wytwórnią Filmów Fabularnych Nr 1,
3. Wytwórnią Filmów Fabularnych Nr 2,
4. Wytwórnią Filmów Dokumentalnych,
5. Wytwórnią Filmów Oświatowych,
6. Wytwórnią Filmową „Czołówka”,

– 32 –

7. Studiem Małych Form Filmowych,
8. Studiem Filmów Rysunkowych,
9. Studiem Miniatur Filmowych,
10. Przedsiębiorstwem Reklamy Filmowej i Przezroczy,
11. Centralą Wynajmu Filmów wraz z oddziałami,
12. „Filmosem” wraz z oddziałami,
13. Studiem Opracowań Filmów,
14. Przedsiębiorstwem Eksportu i Importu Filmów „Film Polski”,
15. Centralą Techniczno-Handlową „Foto-Kino-Film”,
16. Wytwórnią Sprzętu Filmowego „Spefika”,
17. Filmowym Ośrodkiem Doświadczalno-Usługowym,
18. Łódzkim Zakładem Wytwórczym Kopii Filmowych,
19. Centralnym Archiwum Filmowym.

Tym samym Naczelny Zarząd Kinematografii obej­muje swoją działalnością całokształt problemów kine­matografii, a w szczególności polityki programowej w zakresie produkcji i rozpowszechniania filmów, produk­cji sprzętu filmowego, zagadnień inwestycji łącznie z budownictwem kinowym, postępu techniki oraz proble­matyki ekonomicznej.

 

PERSPEKTYWY ROZWOJU PRZEMYSŁU FILMOWEGO

Aby odpowiedzieć na pytanie, jakie są perspektywy rozwojowe polskiego przemysłu filmowego w latach sie­demdziesiątych i osiemdziesiątych, należy zastanowić się nad sprawami:

a)      perspektyw rozwojowych światowego przemysłu fil­mowego w świetle postępującej rewolucji naukowo-technicznej,

b)      wpływu telewizji,

c)      miejsca polskiego filmu w świecie,

d)     zapotrzebowania społecznego na film tak ze strony telewizji, jak i kina.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE ŚWIATOWEGO PRZEMYSŁU FILMOWEGO W ŚWIETLE POSTĘPUJĄCEJ REWOLUCJI NAUKOWO-TECHNICZNEJ

Od powstania filmu aż do lat 30-tych bieżącego stu­lecia nie notuje się poważniejszego postępu technicz­nego w dziedzinie produkcji i techniki filmowej.

W latach 30-tych wprowadzony został dźwięk, który rewolucjonizuje film i przez okres następnych kilkuna­stu lat nie obserwuje się dalszego istotnego postępu technik filmowych.

Film w tej formie, jaka utrzymywała się przez długie lata, został przyjęty przez widzów, stając się magnesem przyciągającym szerokie masy społeczne do kina.

Forma ta – to obraz standardowy o proporcji 1 : 1,37 oraz dźwięk płaski.

Pod koniec lat 30-tych pojawia się film barwny, co prawda w niewielkich ilościach, stając się niezwykle atrakcyjną formą dla widzów. Pojawienie się telewizji na świecie stawia przed przemysłem filmowym koniecz­ność wzbogacenia walorów technicznych filmu i kina. Kinematografia ma do wyboru albo stopniowy zmierzch tradycyjnego kina, albo takie uatrakcyjnienie spektaklu filmowego w kinie, aby było ono wystarczającym atu­tem w rywalizacji z telewizją.

Wybór tej drugiej możliwości sprawił, że zaczynają się pojawiać nowe formaty filmu jak cinemascope o pro­porcji 1:2,35 i 1:2,55, szerokoformatowy o szerokości taśmy 70 mm, a także stereofonia cztero-, sześcio- i dziewięciokanałowa.

Trwają obecnie intensywne badania nad formą kina trójwymiarowego. Nie sposób oczywiście przewidzieć dalszej ewolucji w technice filmowej i kinowej.

Niemniej w oparciu o wiele prac badawczych z tej dziedziny prowadzonych w ZSRR i w USA można z du­żym przybliżeniem powiedzieć, że forma technicznego wyrazu w latach siedemdziesiątych będzie tradycyjną formą spektaklu kinowego z taśmy 35 mm oraz w mniejszym zakresie z taśmy 70 mm. Będzie to jednak wyłącz­nie film barwny. Należy natomiast przewidywać ogrom­ny postęp w dziedzinie budowy sprzętu kinotech­nicznego i filmowego, szczególnie z uwzględnieniem osiągnięć elektroniki.

Poważna zmiana może jedynie nastąpić w latach 80 w dziedzinie fizycznego nośnika obrazu, tj. taśmy filmo­wej światłoczułej.

Z uwagi na ogólny deficyt srebra na świecie, jaki rysuje się w przyszłości, być może dojdzie do zastąpie­nia taśm światłoczułych innym nośnikiem, np. magne­tycznym, termoplastycznym.

Ogromną przyszłość przekazywania i rejestracji in­formacji ma dziedzina holografii.

 

WPŁYW TELEWIZJI

Szerokie wprowadzenie telewizji na świecie spowodo­wało, szczególnie w krajach wysokouprzemysłowionych, spadek frekwencji w kinach. Spadek ten był czę­sto radykalny. Jednakże zwykle po okresie 8-10 lat ustępowało zafascynowanie społeczeństwa tym nowym środkiem przekazu i następowało wtedy z reguły zja­wisko tzw. „znużenia ekranem telewizyjnym”. Równo­cześnie następowała nie tylko stabilizacja frekwencji w kinach na odpowiednim poziomie, ale w niektórych krajach pewien niewielki wzrost ilości widzów kino­wych.

Wyniki badań problemu w skali światowej wykazują, że jakkolwiek spadek ilości widzów dochodził do 40-60%, nie towarzyszył temu istotny spadek wpływów w sieci kin.

Jest to wynikiem samoobrony kina, które zastosowało nowe środki techniczne i estetyczne dla przyciągnięcia widza do sali kinowej. Atrakcyjny spektakl filmowy i dobre, estetyczne kino, nawet przy zwyżce cen bile­tów, nie odczuwa w sposób istotny skutków masowego rozwoju telewizji.

W Polsce obserwowaliśmy również analogiczne zja­wisko. Rywalizujące ze sobą środki masowego przeka­zu, jakimi są telewizja i kinematografia, dochodzą po­woli do przekonania, iż nie tylko możliwa, ale wręcz konieczna jest wzajemna współpraca. Tak więc film barwny, który w pierwszym okresie istnienia telewizji stanowił najmocniejszy atut kinematografii, zostaje przyswojony przez telewizję, a z kolei wielokamerowa metoda produkcji filmów zostaje dla odmiany przyjęta przez kinematografię. W coraz to nowych dziedzinach, następuje zbliżenie wzajemne, przenikanie telewizji i ki­nematografii. Ale największe zbliżenie obserwujemy na odcinku produkcji filmowej. Stała dążność do przygo­towania programu telewizyjnego według zasad przyję­tych w radio sprawiła, że coraz więcej tych programów jest przygotowanych i następnie emitowanych z taśmy filmowej lub magnetycznej.

Dla przykładu można podać, że w telewizjach zachod­nich ilość przygotowanych programów telewizyjnych dochodzi do 80-85%. Stworzone zostało ogromne za­potrzebowanie na spektakl filmowy i jego najbardziej atrakcyjną formę – film telewizyjny seryjny. Wielkość tego zapotrzebowania dla TV przekroczyła znacznie po­ziom produkcji filmowej na ekrany kin. Zjawisko to obserwuje się również i w Polsce, gdzie dochodzimy już do zrównywania się poziomu produkcji filmów dla kin i telewizji.

Z tych faktów wynikają w wielu krajach programy rozwoju bazy technicznej do produkcji filmów.

W Europie mimo istnienia znacznego potencjału pro­dukcji filmów wybudowano w ostatnich 3 latach około 30 nowych hal zdjęciowych. Podejmowane są wysiłki w kinematografii amerykańskiej, mające doprowadzić do zbudowania kilkudziesięciu nowoczesnych hal zdjęcio­wych. Rozwijana jest także forma nowego budownic­twa kinowego. Imponują tu szczególnie plany rozwo­jowe kinematografii radzieckiej, gdzie w okresie 71-75 roku ma być zbudowanych około 3.300 nowych kin, w tym 800 – 70 mm.

Plany te w dziedzinie rozwoju bazy do produkcji fil­mów i kin nie są hamowane w świetle nowych form upowszechnienia filmu, jakimi okazał się system EVR (Electronic Video Recording). System ten umożliwia przeniesienie obrazu z dowolnego nośnika (filmu lub taśmy magnetycznej) na specjalną, cienką taśmę. Taś­ma EVR jest umieszczana w specjalnie skonstruowanej kasecie. Odtwarzanie obrazu odbywa się przez przy­stawkę (tele-player), przetwarzającą impulsy świetlne

– 33 –

na elektryczne. Po dołączeniu przystawki do gniazda antenowego telewizora domowego obraz ukazuje się na ekranie. Kaseta zawiera około 240 m taśmy filmowej z 52–minutowym programem. Na drugą połowę 1971 r. planuje się produkcję wersji barwnej. Wynalazek ten, jak przewidują jego twórcy, będzie miał ogromne za­stosowanie w przygotowaniu programów szkolnych, in­struktażowych i rozrywkowych oraz należy przypusz­czać, że powinien wywrzeć znaczny wpływ na wszyst­kie dziedziny przemysłu trudniące się przetwarzaniem informacji. Obserwując dalszy rozwój kinematografii w wielu krajach wysokouprzemysłowionych, nie ma powo­dów do ogłaszania zmierzchu kina i filmu, wręcz prze­ciwnie, należy przewidywać szczególnie duży rozwój produkcji filmów.

 

MIEJSCE POLSKIEGO FILMU W ŚWIECIE

Mimo ogromnych osiągnięć w dziedzinie rozwoju pro­dukcji filmów i sieci kin w okresie 25 lat PRL nie może­my uznać, że stan na tym odcinku jest dobry. Produk­cja filmów fabularnych jest jedną z tych dziedzin, gdzie nie przekroczyliśmy pułapu produkcji lat 1936-1938. Wskazuje na to m.in. porównanie ilości filmów pro­dukowanych w Polsce, z produkcją w innych krajach. Np.: CSRS produkuje 40-45 filmów fabularnych rocz­nie, ZSRR, Francja, Anglia – 100-180 filmów fabu­larnych na rok, Hiszpania, Meksyk, ZRA – 80-100, nie mówiąc już o takich potentatach w tej dziedzinie, jak Indie, Japonia, Włochy, produkujące nierzadko 300-500 filmów rocznie.

Podobna sytuacja jest na odcinku sieci kin. Polska, z ilością 20,0 miejsc kinowych na 1000 mieszkańców zajmuje jedno z ostatnich miejsc w Europie. Nasycenie miejscami kinowymi w rozwiniętych krajach świata jest dwukrotnie wyższe niż w Polsce, pomimo ogromnego wzrostu ilości miejsc kinowych w okresie istnienia PRL, w stosunku do okresu przedwojennego. Niekorzystna jest również struktura sieci kin z przewagą kin 16 mm.

ZAPOTRZEBOWANIE SPOŁECZNE NA FILM

Ilościowy poziom produkcji filmów, szczególnie fa­bularnych kin, nie odpowiada potrzebom społecznym.

Nie nadążamy również z produkcją filmów dla tele­wizji. Problemy te były omawiane na V Zjeździe partii. W Tezach ustalonych na V Zjeździe Polskiej Zjedno­czonej Partii Robotniczej czytamy:

„Ulepszenia technicznego wymaga wyposażenie kine­matografii, niezbędna jest dalsza rozbudowa i unowo­cześnienie sieci kin. Należy zwiększyć produkcję fil­mów o walorach ideowo-wychowawczych, zwłaszcza przeznaczonych dla młodzieży...” Badania, jakie prowadziła polska kinematografia wykazały, że produkcja ta powinna osiągnąć liczbę minimum 35-40 filmów fa­bularnych rocznie. Ocena ta pokrywa się z poglądami środowiska filmowego.

Zapotrzebowanie zgłoszone przez Telewizję Polską na film telewizyjny przewiduje osiągnięcie produkcji 250 filmów TV w 1985 r. (0,5 godzinnych). Nie jest to duża liczba, zważywszy, że będą w tym czasie funkcjonować co najmniej trzy programy telewizyjne.

Przeliczając łączną produkcję w sferze filmu fabu­larnego na lata 1971-1985 w jednostkach porównywal­nych, powinniśmy w 1985 r. produkować około 130 fil­mów fabularnych. Oznacza to trzykrotny wzrost pro­dukcji.

W sferze produkcji filmu krótkometrażowego i w in­nych dziedzinach działalności kinematografii przewi­dziany jest również w 1985 r. 2-3-krotny wzrost, przy czym wzrost ten wynika wyłącznie z potrzeb telewizji.

Osiągnięcia polskiego przemysłu filmowego w ostat­nich 25 latach są niewątpliwie duże.

Rezultaty te są wynikiem rzetelnej i twórczej pracy kadry realizatorskiej, technicznej, ekonomicznej, dzia­łaczy produkcji rozpowszechniania. Były one na miarę ambicji i sił oraz środków oddanych do dyspozycji przez państwo. Stoimy jednak w przededniu okresu, który charakteryzować się będzie wielkimi zmianami w dzie­dzinie techniki i technologii wytwarzania oraz ogrom­nych zadań produkcyjnych.

W okresie najbliższych 15 lat musimy wyprodukować około trzykrotnie więcej, niż w okresie minionym. Sytuacja na odcinku bazy technicznej kinematografii charakteryzuje się tym, że wykorzystujemy w wysokim stopniu jej możliwości, relatywnie więcej, niż w wielu innych kinematografiach.

Jaki zatem zespół zadań i środków na najbliższy okres jest przewidziany, aby podołać tym zamierzeniom? Program produkcji na najbliższe 5-7 lat zakłada wy­produkowanie następującej ilości filmów w skali rocz­nej:

– 35 długometrażowych fabularnych filmów dla kin,

– 120 półgodzinnych fabularnych filmów dla TV,

– 900 filmów krótkometrażowych, w tym ponad 300 dla TV.

Obok znacznego wzrostu ilości filmów w stosunku do obecnego poziomu istotna będzie zasadnicza zmiana struktury produkcji, ponieważ z każdym rokiem powi­nien wzrastać udział w produkcji filmów barwnych. Między innymi również telewizja, z uwagi na plano­wane w r. 1975 uruchomienie programu kolorowego, po­stuluje, aby 75% produkowanych dla niej filmów reali­zowano na taśmie barwnej.

Plany rozwojowe bazy kinematografii w okresie naj­bliższych 5-7 lat przewidują modernizację i rozbudowę:

Wytwórni Filmów Dokumentalnych w części dotyczą­cej oddziału produkcji filmów telewizyjnych i fabular­nych oraz zaplecza techniczno-magazynowego;

Wytwórni Filmów Fabularnych we Wrocławiu, która zwiększy swą zdolność produkcyjną dwukrotnie po­przez wybudowanie 2 hal zdjęciowych wraz z wydzia­łem dźwięku i zapleczem produkcyjno-technicznym;

Wytwórnia Filmów Fabularnych w Łodzi zrealizuje modernizację 2-3 hal zdjęciowych, Wydziału Obróbki Taśmy i innych działów, zamykając tym samym podsta­wowy cykl rozwoju tej wytwórni;

Wytwórnia Filmów Oświatowych w Łodzi zrealizuje budowę oraz wymianę i uzupełnienie wyposażenia dwóch podstawowych działów – Wydziału Obróbki Taśmy i Wydziału Techniki Dźwięku, stając się dużym i samodzielnym organizmem produkcyjnym. Wytwórnia ta produkować będzie również fabularne filmy tele­wizyjne;

Wytwórnia Filmowa „Czołówka” w Warszawie, o wielkich tradycjach, również podejmie program rozbu­dowy, głównie agend technicznych;

Łódzkie Zakłady Wytwórcze Kopii Filmowych, bę­dące głównym producentem kopii masowych, zakończą w 1970-1971 r. prowadzoną od kilku lat rozbudowę i modernizację zakładu;

Centrala Wynajmu Filmów zbuduje agendy Centrali i oddziału warszawskiego wraz z zapleczem magazy­nowym dla PP „Film Polski” i niektórych pomieszczeń Przedsiębiorstwa Reklamy Filmowej i Przezroczy;

Zostanie dokonana poprawa warunków Studia Minia­tur Filmowych, Filmowego Ośrodka Doświadczalno-Usługowego, Centralnego Archiwum Filmowego, Cen­trali Techniczno-Handlowej.

Potrzebne są również znaczne środki dewizowe na zakup wysokiej klasy sprzętu filmowego z Zachodu.

Zagadnieniem o pierwszorzędnym znaczeniu jest ko­nieczność rozwiązania przez resort chemii problemu wysokojakościowej taśmy filmowej, szczególnie barw­nej, bądź to w drodze podjęcia produkcji na licencji zagranicznej, bądź też w drodze przyznania kinemato­grafii środków na zakup taśmy z krajów kapitalistycz­nych. Ze swej strony kinematografia podjąć musi wy­siłki w kierunku intensyfikacji procesów produkcji filmowej. Lepsze techniczne uzbrojenie miejsc pracy, lepsza organizacja powinny przynieść co najmniej 30% wzrost produkcji w skali najbliższej pięciolatki, nie licząc wzrostu produkcji wynikającego z przyrostu pod­stawowej bazy technicznej.

Ten program prac na najbliższe lata nie zaspokaja dalszych perspektywicznych potrzeb kinematografii. Bilans potrzeb i możliwości produkcyjnych wskazuje,

– 34 –

że niezbędna stanie się budowa nowej dużej wytwórni filmowej w Warszawie i studia filmów animowanych.

Potrzebne są jednak dużo wcześniejsze decyzje pod­stawowe, które umożliwią przeprowadzenie prac stu­dialnych i analitycznych nad tymi zagadnieniami.

W dziedzinie techniki przewidujemy m.in. podjęcie produkcji filmów barwnych, w przeważających iloś­ciach, w tym również na taśmie 70 mm.

Przewidziane jest także znaczne zwiększenie produk­cji krajowego sprzętu filmowego i kinotechnicznego o wysokich walorach użytkowych, szczególnie w po­łączonym przedsiębiorstwie FODU-Spefika.

W dziedzinie modernizacji i rozwoju sieci kin Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przewidziane są następujące zamierzenia:

W ciągu 1970-1980 r. zostanie zmodernizowana sieć kin 16 mm. Zostanie dokonana wymiana projektorów 16 mm na projektory 35 mm.

Po tym okresie nie przewiduje się dalszego funkcjo­nowania profesjonalnych kin 16 mm. Tak długi okres modernizacji wynika z faktu, że Wojewódzkie Zarządy Kin i Naczelny Zarząd Kinematografii nie są w stanie wydatkować tak dużych sum w krótszym okresie czasu.

W ciągu 1970-1972 roku powstanie sieć kin 70 mm – w liczbie 12, a docelowo do 1985 r. postulujemy utwo­rzenie sieci kin 70 mm w ilości 40 obiektów.

W latach 1971-1977 przeprowadzona zostanie pod­stawowa modernizacja sieci kin 35 mm.

Kinematografia postuluje zbudowanie nowych kin 35 mm w latach 1971-1985. Postulaty nasze idą w kie­runku zbudowania nowych obiektów kinowych szcze­gólnie w wielkich ośrodkach przemysłowych pozbawio­nych właściwej sieci kin oraz ośrodkach wiejskich.

Przedłożone przez kinematografię plany przewidują zwiększenie ilości miejsc kinowych do poziomu 26 miejsc na 1000 mieszkańców w 1985 r.

Niemniej realizacja tego programu jest uzależniona od przyznania określonych środków finansowych Wo­jewódzkim Zarządom Kin. A trzeba podkreślić, że środ­ki te są niezwykle wysokie.

PODSUMOWANIE

Bilans minionych 25 lat jest niewątpliwie korzy­stny dla polskiej kinematografii. Mamy własny, rodzi­my przemysł filmowy, który niejednokrotnie zapisał się chlubnie na kartach historii sztuki filmowej w świecie. Mamy też wiele osiągnięć w innych dziedzinach bezpośrednio związanych z przemysłem filmowym, ale zdajemy sobie jednocześnie sprawę, jak wiele jest jeszcze do zrobienia, aby kinematografia polska osiąg­nęła stan zadowalający.

Przemysł filmowy jak rzadko która dziedzina podlega niesłychanie szybkim przeobrażeniom technicznym. To sprawia, że koniecznością staje się nieustanne obser­wowanie rozwoju przemysłu filmowego na świecie i podążanie w miarę możliwości za postępem techni­cznym.

Koniecznością staje się też pełna integracja kinema­tografii i telewizji, aby wspólnymi i zjednoczonymi wysiłkami i posiadanymi środkami wychodzić naprze­ciw rosnącym potrzebom i maksymalnie je zaspokajać.

Przedstawiony tu program zamierzeń kinematografii na najbliższą pięciolatkę jest programem jednak zbyt skromnym w stosunku do potrzeb społecznych. Należy podjąć dalsze wysiłki i znaleźć źródła i możliwości wy­datnego powiększenia i unowocześnienia bazy techni­czno-produkcyjnej polskiego przemysłu filmowego. Wy­nika to przede wszystkim z rysujących się w przyszłoś­ci dysproporcji pomiędzy społecznym zapotrzebowaniem na film a mocą produkcyjną, jaką będziemy dyspono­wać. Dlatego też podjęcie decyzji w sprawie dalszego rozwoju polskiego przemysłu filmowego jest nakazem chwili zważywszy, że cykl przygotowania dokumentacji i realizacja inwestycji są procesem trwającym kilka lat.

Jestem głęboko przekonany, że tak jak w przeszłości potrafiliśmy uporać się z wieloma postawionymi przed kinematografią zadaniami, tak i w przyszłości obser­wować będziemy jej dalszy dynamiczny rozwój i coraz pełniej film polski będzie odgrywał ważką rolę w krzewieniu kultury i politycznym wychowaniu społeczeń­stwa, a zwłaszcza młodego pokolenia.

 

Wiesław Stempel

– 35 –

Wróć do poprzedniej strony