Artykuły

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

 

Ekspresjonizm filmowy

Barbara Kosecka

 

 

Ekspresjonizm filmowy - zjawisko w niemieckim kinie datowane na lata 1919-24 (również umieszczane w szerszym przedziale czasu, od premiery Studenta z Pragi w 1913 do początku lat 30.), inspirowane ekspresjonizmem w teatrze, plastyce, literaturze i muzyce. Ekspresjoniści programowo odrzucali mimetyzm jako naczelną zasadę sztuki. Naśladowanie rzeczywistości pragnęli zastąpić ekspresją myśli i uczuć artysty, który „przestaje widzieć, lecz ma wizje” (K. Edschmid). Celem artysty ekspresjonistycznego było poszukiwanie „wiecznego sensu” zjawisk i poprzez to przedstawianie esencjonalnej wizji świata. Eksponował on więc symboliczny charakter filmu, a także posługiwał się wyrazistymi, dynamicznymi, często kontrastującymi środkami estetycznymi.

Za zwiastuny kina ekspresjonistycznego uważa się m.in. Studenta z Pragi (1913) S. Rye i Golema (1914) P. Wegenera; w obydwu dominowały motywy nadprzyrodzone, a bohaterami były istoty nieludzkie. Sztandarowym dziełem niemieckiego ekspresjonizmu jest Gabinet doktora Caligari (1919) R. Wiene wg scenariusza C. Mayera i H. Janowitza, z udziałem aktorów W. Kraussa i C. Veidta, a także plastyków z ekspresjonistycznej grupy Der Sturm; wszyscy oni wielokrotnie brali udział w późniejszych projektach ekspresjonistycznych. Film, opowiadający historię szalonego kuglarza, który manipuluje somnambulikiem mordującym ludzi, nie tylko stanowił wyrazisty przykład poetyki kina ekspresjonistycznego (odrzucenie psychologizmu na rzecz nastrojowości, nienaturalne aktorstwo i symboliczna charakteryzacja, ostentacyjnie sztuczne dekoracje burzące poczucie harmonii i perspektywy, nagromadzenie potworności i efektów grozy), ale też, odsłaniając „ciemną stronę duszy niemieckiej”, wyrażał podświadomy lęk społeczeństwa przed podobnymi Caligariemu „tyranami” antycypującymi grozę wojny i nazizmu. Rozliczne postaci ze świata nierzeczywistego: homunculusy, wampiry, duchy, golemy, a także motywy zbrodni, manipulacji, rozdwojenia powracały w innych filmach ekspresjonizmu: drugiej wersji Golema (1920) Wegenera, Od poranka do północy (1920) i K.H. Martina, Zmęczonej śmierci (1921), Doktorze Mabuse (1922) i Metropolis (1926) F. Langa, Nosferatu - symfonii grozy (1922) W.F. Murnaua, Raskolnikowie (1923) i Rękach Orlaka (1924) Wiene, Gabinecie figur woskowych (1924) i P. Leni, Cieniach (1923) A. Robinsona.

Ekspresjonizm stanowił pierwszy nurt w historii filmu, w którym tak konsekwentnie realizowano odejście od reprodukcyjnych funkcji kina, dotąd uważanych za naturalnie mu przypisane; stąd zjawisko to często podaje się jako klasyczny przykład kina kreacyjnego, leżącego na przeciwnym biegunie realistycznych tendencji filmu. Był także fenomenem niezwykle płodnym artystycznie - uformował pokolenie wybitnych filmowców, którzy pracowali potem na całym świecie (reżyserów, scenarzystów, aktorów, operatorów i scenografów), zainspirował nowe zjawiska w kinie: rozwój kina grozy, tzw. Kammerspielu, filmu czarnego, wreszcie wpłynął na wybitnych reżyserów, m.in. O. Wellesa, I. Bergmana, A. Hitchcocka, W.J. Hasa czy W. Herzoga.

B.K.

Wróć do poprzedniej strony

Wybrane wideo

  • O PROGRAMIE APF, dr Rafał Marszałek
  • Początki kina na ziemiach polskich, prof. Małgorzata Hendrykowska
  • Kino polskie po I wojnie światowej
kanał na YouTube

Wybrane artykuły